By Steph Berganio/NMDS Reporter
DUHA ka mga lalawigan sa Northern Mindanao nga mao ang Camiguin ug Misamis Oriental kon diin ang turismo maoy usa sa mga nag-unang hinguhaan sa panginabuhian sa mga residente, ang labihan nga naapektuhan dihang mibuto ang pandemya nga Corona Virus Disease (Covid-19) niadtong Marso 2020.
(Ang kaanyag sa Isla sa Camiguin ug ang tsada nga sunset sa Binuangan Bay sa Misamis Oriental photo by Steph Berganio)
Gumikan sa mga gipatumang mga restriksyon sa biyahe ug pagsaka sa quarantine level, ang akomodasyon ug sector sa turismo ang suspendido.
Ang bulan sa Marso ngadto Mayo mao unta ang mga bulan nga magsiabot ang mga turista kanus-a break sa klase ug panahon sa pag relax labina padangaton ang Holy Week ug mao sab kini ang bulan nga daghan ang mga relihiyosong selebrasyon.
Gumikan sa pagpatuman sa stay at home nga health measures, nakaapekto kini og maayo nga napugngan ang pagdagsa sa turista sa duha ka mga lalawigan.
Sa tibuok Northern Mindanao, ang direkta nga impact sa pandemya ngadto sa sector sa turismo, basi sa datos nga gipagawas sa National Economic Development Authority Region 10 (NEDA-10), miabot og P966.5 milyon ang nawala nga kita sulod lamang sa 45 ka adlaw gikan pagsirado sa Marso 15 ngadto April 30 tuig 2020.
Sa matag adlaw nga pagsirado ug nagpadayon nga restriksyon, mas misaka ang nawala nga kita ngadto sa P1.4 bilyon sulod lamang sa duha ka bulan kapin.
Sa maong ihap moabot ngadto sa P1.4 milyon kapin ka mga domestic ug foreign tourist ang nawala.
Sa lalawigan sa Camiguin moabot ngadto sa P2 bilyon ang kinatibuk-ang nalugi sa sector sa turismo sa tuig 2020 samtang P150 milyon sa Misamis Oriental sulod lamang sa tulo ka bulan.
“We all know unsa ka badly hit sa pandemic ang turismo kay sa atong Department we need a warm body, to see people going around in which sa pandemic dili mahimo. Unsaon nato pag-invite sa people nga mobisita dili man pwede kay naa man tay mga restrictions. Badly hit ang DOT, We lost a lot of job, particular sa mga hotels, sa tour guides from hotel, affected gyod kaayo.” tipik sa pahayag ni Mr. Decius Esmedalla ang OIC –Tourism Operation Officer sa Department of Tourism Region 10.
TURISMO NGA GIBALIK-BALIKAN
“I don’t know why, five times na ako nandito, sa dami-dami ng tourist spots, ito ang paulit ulit kung pinupuntahan. It’s such a magical place na babalik-balikan mo,” Kini ang paghulagway ni Department of Tourism Secretary Bernadette Romulo-Puyat sa isla sa Camiguin dihang mibisita kini sa lalawigan bulan sa Oktubre niining tuig.
(Si DOT Secretary Bernadette Romulo-Puyat personal nga midangat sa probinsya sa Camiguin aron masiguro nga ang mga tourism workers nabakunahan)
Ang Camiguin Island nga makita diyes kilometro gikan sa amihanang tampi sa Northern Mindanao ang giilang island “Born of Fire”.
Girekognisar kini sa Department of Tourism isip usa sa top tourist destinations sa nasud ug nalakip ang isla sa Top 10 dive spots worldwide.
Gumikan dinhi makita ang mga white island beaches, lagoons, lakes, majestic volcanoes, cold springs, soda springs, hot springs, waterfalls, healthy marine sanctuary rason nga gibalik-balikan kini sa daghang turista, local man o international.
Usa lamang ang probinsya sa Camiguin sa iladong Tourism destination sa Northern Mindanao apan ang laing lalawigan nga tapad niini nga mao ang Misamis Oriental nga kaniadto wala mailhan ug wala maila, karon paspas ang kalamboan ug nailhan na usab dili lang sa lokal nga turista apan internasyunal.
“It is actually my first time and from the time we came in to Misamis Oriental. I am amazed with the beauty of Misamis Oriental. There’s really so much potential for tourism not only in MisOr but in the entire island of Mindanao. We are trying to validate and check out the tourism site available of the different areas and Misamis Oriental, as mentioned earlier, tourism is ready already,” kini usab ang gipaambit nga pamahayag ni Department of Tourism Undersecretary Myra Paz Valderrosa-Abubakar dihang mibisita kini sa Misamis Oriental niadtong bulan sa Agusto.
(Si DOT Undersecretary Myra Paz Valderrosa-Abubakar dihang mibisita kini sa Misamis Oriental.)
Lakip sa mga iladong destinasyon sa Misamis Oriental mao ang pilgrimage site sama sa Divine Mercy Shrine nga gadagsaon sa libo-libo ka mga deboto, Seven Seas Water Park and Resort nga gikonsiderang pinakadako nga waterpark sa Mindanao, Agutayan White Island, Tubajon Aquamarine Park, Claveria View Deck ug laing 20 kapin pa ka mga destinasyon.
Sa lalawigan usab nahimutang ang Laguindingan Airport kon diin maoy sinugdanan nga dalan paingon sa destinasyon sa Bukidnon, Lanao del Norte ug uban pang dapit sa Mindanao hinungdan gibansagan kining ‘The gateway of Mindanao”.
Giselebrar usab matag bulan sa Enero ang namugna nga Kuyamis Festival sa Misamis Oriental ug naila sa ka-alegre sa bonggang selebrasyon. Lakip sa highlights nga gahulatan mao ang Miss Kuyamis pageant kon diin ang mga mananaog naghatag og dungog ug garbo sa National Stage.
Lakip ang mismong Provincial Tourism Operation Officer nga si Miss Cagayan de Oro Cinderella Obeñita nga human nahimong Binibining Pilipinas Intercontinental ang miuli og korona nga Miss Intercontinental 2021 sa bag-o lang nga koronasyon niini sa nasud sa Egypt kon diin iyang gipildi ang 72 ka mga kandidata gikan sa nagkalain-laing nasud sa Pilipinas.
Taliwala sa iyang nakab-ot nga titulo dili mohunong si Miss Obeñita nga i-promotar sa nagkalain- laing lugar ang kaanyag sa Misamis Oriental.
“If mao ni siya ang strongest way to really promote Misamis Oriental and whenever given the opportunity to really talk with the ambassadors, with bigwigs, so I will really promote Misamis Oriental and most definitely just show to them the quality of Misamisnon,” pamahayag ni Miss Obeñita atol sa iyang ‘fairytale’ homecoming sa Misamis Oriental.
(Atol sa homecoming ni Miss Intercontinental Cinderella Faye Obeñita usa ka press conference ang gipahigayon sa hawanan sa Kapitolyo Probinsyal kauban niini si MisOr Governor Bambi Emano. photo by Steph Berganio)
Sa kinatibuk-ang datos moabot ngadto sa 4, 614 ang kinatibuk-ang tourism workers sa probinsya sa Camiguin kon diin si Candice Dael ang Provincial Tourism Officer sa Camiguin niingon nga moabot sa 800,000 ngadto 900,000 kapin ka mga turista ang mosulod sa lalawigan sa Camiguin matag tuig.
Dul-an 2,000 sab sa ka tourism workers ang nakapanginabuhi gumikan sa turismo sa lalawigan sa Misamis Oriental kon diin tuig 2019 basi sa datos sa Provincial Tourism Office miabot ngadto sa 2.1 milyon ka turista ang midagsa labina gyod sa mga pilgrimage sites, resorts ug hotels sa lalawigan.
LABIHAN NGA NAAPEKTUHAN SA PANDEMYA
“When covid came hugno tanan pero diri sa ato sa Camiguin gipreparahan gyod namo na, except transportation at that time and tourism, but the restaurants are open but you cannot eat pila ka lang, magpalit ka og pagkaon magpila ka lang. Construction was never stop and we were one of those prepared for this,” pamahayag ni Camiguin Governor Jesus Jurdin Romualdo.
(Camiguin Governor JJ Romualdo aminado nga apektado sa pandemya ilang turismo. photo by DOT)
Gikasubo man niini nga wala nay mga turista nga makasuroy sa isla apan gipasabot niini nga gikinahanglan niya nga iprayoridad ang panglawas sa iyang mga residente.
(Hulagway sa Villa Paraiso Resort sa Camiguin human nanirado atol sa pandemya. photo by Steph Berganio)
Matud ni Camiguin Provincial Tourism Officer Candice Dael nga 800,000 ka turista ang nawala kanila sulod sa tuig nga gisirado ang turismo ug moabot sa P2 bilyon ang kantidad nga nawala nga kita sa turismo sa lalawigan.
Aduna sab 4,000 kapin ka mga tourism workers ang naapektuhan.
Samtang ang lalawigan sa Misamis Oriental mokabat sa P150 milyon kapin ang nawala nga kita sa turismo sugod sa bulan sa Marso paingon sa bulan sa Hunyo tuig 2020.
“Giabot mi og more or less P150 million nga estimated loss sa tourism industry, that includes mga displaced workers, income. Imagina wala gyod,” matud ni Provincial Tourism Officer Atty. Jeffrey Saclot.
Gipaabot sab niini nga taliwala sa pagbuto sa pandemya aduna sab daghang mga oportunidad nga nagbukas.
“There’s an opportunity in the midst of difficulty daghan hinuon nga natukod nga tourist site while nag pandemic kay nakapokos og develop sa ilang area, resilient kaayo ang mga tao sa MisOr,” pahayag ni Atty. Saclot.
Lakip sa gi-cite niini nga mga tourist spot nga natukod panahon sa pandemya mao ang sikat nga Balsa sa Alubijid ug Laguindingan, Botanical Garden and Tourism Complex, Helseyle Hills, Tiquianos Beach Resort, Camp Zion ug daghan pa nga mga spot nga mibuswak panahon sa pandemya.
(Nagsunod sunod ang paghimo og balsa sa Misamis Oriental panahon sa pandemya ug karon ang lungsod sa Alubijid ug Laguindingan giila na nga Balsa Capital sa MisOr. photo by Steph Berganio)
“Last part sa 2021 nagsugod ug bounce back, nagbalik na sab. What we are working is ma open ang tourism diri sa MisOr even other regions,” matud ni Atty. Saclot.
Miasistar ang buhatan sa paghatag og tabang sa mga nawad-an og trabaho pinaagi sa TUPAD program gikan sa DOLE, pag-asistar sa mga locally stranded individual nga nagkinahanglan og pasahe sa pagpauli.
Paghatag og lugway sa tax sa mga establisiyemento ug pag-oktaba sa renta.
Ang probinsya sa Camiguin nagpadayon ang panginabuhi gumikan adunay mga alternatibong mga panginanguhaan ang katawhan sama sa nagpadayon nga mga konstruksyon sa inprastruktura, bukas ang mga kan-anan taliwala limitado ang mga pagpasulod sa ilang mga suki.
Ang buhatan sa DOT-Region 10 aduna usab gitanyag nga mga recovery program sa mga naapektuhan sa pandemya.
“To ensure atong programa makaabot sa kinatibuk-an sa community dunay programa nga makahatag og economic opportunity. All of our programs are cleared: duna tay programa sa atong mga tourism workers like training for our community tour guide, barista training coming from different restaurants, culinary training para sa mga women duna tay ginadevelop nga tourist destination,” pahayag ni OIC Tourism Operation Officer Decius Esmedalla.
(Si DOT-10 OIC Tourism Operation Officer Decius Esmedalla atol sa virtual press briefing nga gipasiugdahan sa Cagayan de Oro Press Club.)
PAGBUKAS SA TURISMO
HUMAN sa halos duha tuig kapin nga pagsirado sa turismo hinay hinay na nga gibuksan og balik sa lalawigan sa Misamis Oriental ug Camiguin ang turismo.
Apan una niini ilang gisiguro nga fully vaccinated ang mga tourism workers nga maoy moatobang sa mga turista ug gawas niini gikinahanglan gihapon ang pagtuman sa health protocols nga gilagda gikan sa National Inter Agency Task Force.
“Ang gisiguro lang nga fully vaccinated, sa pagkakaron humana nabakunahan ang atong tourism workers kay lakip ni sila sa atong economic frontline,” matud ni MisOr Provincial Tourism Head Atty Saclot.
(Si Atty Jeffrey Saclot ang Provincial Tourism Head sa Misamis Oriental niingon nga giprayoridad ang mga tourism workers nga mabakunahan kay sila gitawag nga mga economic frontliner.)
Ang Camiguin nga strikto sa pagpasulod sa ilang turista ang misiguro nga fully vaccinated ang mosulod nga turista. Gikinahanglan ang RT PCR test niadtong wala pa nakapabakuna.
Matud ni Camiguin Governor nga nadesiyunan niyang buksan og balik ang turismo aron dili magpabug-at sa gobyerno ug makabawi sa turismo.
“Even though you’re vaccinated here in Camiguin kailangan din sundin ang health protocols like wearing face mask, face shield and social distancing. Yun ang number 1 requirements In Camiguin,” matud ni Governor JJ.
Sa pagbalik sa operasyon sa Camiguin Airport gilauman sa local nga kagamhanan ang pagdagsa sa turista apan kinahanglan nakasubay sa mga gipatumang health protocols.
Usa ka restaurant workers sa Camiguin nga si Remedios Bacsil namahayag nga ang vaccination program for tourism workers nga programa sa Department of Tourism dako og tabang sa ila nga nanginabuhi.
“Dako akong pasalamat nga makampante nami nga magpadayon sa among panginabuhi. Kampante mi nga di mahadlok padayon sa pagpanginabuhi,” matud niini.
Sukad usab sa pagbukas sa turismo niadtong Oktubre 25 gibutyag ni Camiguin Governor JJ Romualdo nga hinay hinay pa silang mobawi hilabina dili tanan makasulod labina adunay mga gipatuman nga mga gabayan.
“The last time I check ubay-ubay na gyod ang bookings… bahala hinay, basta kanunay.” positibong pamahayag ni Romualdo.
Sa iyang bahin, si Russel Magno usa ka barista sa Bar sa Misamis Oriental namahayag nga bisan apektado iyang panarbaho atol sa pandemya karon nga hinay-hinay ang pagbukas nahatagan siya og paglaom.
“affected man kaayo gyod mi nawad-an og work almost a year pero kaluoy sa Diyos naka-survive, Nakatabang sab akong mga benefits sa government nga akong nadawat. Karon nagbalik pag-abri ang bar, nahatagan ko og hope nga mobalik sa dati. Dawat nako ni nga sitwasyon kay tanan man ta naapektuhan,” matud ni Magno.
LUYO SA PAGLAMBO SA TURISMO
Duha sa mga dagkong pulitiko sa Northern Mindanao dihang milingkod sa ilang pangatungdanan giprayoridad ang turismo ug maoy gitutokan.
Si Governor Jesus Jurdin Romualdo sa probinsya sa Camiguin nahimong Gobernador sugod sa tuig 2007 human iyang termino hangtod tuig 2016, nahimong Mayor sulod sa 2016 ngadto tuig 2019 ug subling napili pagka Gobernador tuig 2019 kutob 2022. Sa umaabot piliay magpapili na kini pagka Kongresista sa probinsya.
Sulti niini, walay lain ikatanyag ang ilang lalawigan nga one-town, one-product (OTOP) kondili ang Turismo lamang.
“Our tourism industry is our only one-town, one-product,” sulti ni Camiguin Governor JJ Romualdo.
Samtang si Governor Yevgeny Vincente ‘Bambi’ Emano nga anaa na sa iyang katapusang termino pagpungko isip Gobernador tuig 2013 gihimo niining flagship program ang turismo sa lalawigan.
(Si Governor Bambi Emano atol sa pagbukas sa pasilidad sa Oolong Tea plantation sa Misamis Oriental nga lakip sa gikonsiderang farm tourism. photo by Steph Berganio)
Si Romualdo ug Emano ang mobiya na sa ilang posisyon kung matapos ang election karon umaabot bulan sa Mayo tuig 2022.
Si Romualdo magpapili pagka kongresista sa Camiguin samtang si Emano magpapili usab og kongresista sa distrito dos sa lalawigan sa Misamis Oriental.
Sulod sa ilang pamunoan, ilang gipokosan og maayo ang turismo.
Si Governor Bambi sa Misamis Oriental, sa unang paglingkod niini isip Gobernador, ang buhatan sa Tourism nga dili pa Departamento ang maoy unang giprayoridad niini nga mahimong usa ka Departamento nga adunay dakong papel aron mas mapalambo ang turismo.
“Sa una kung moadto ko og Manila, adunay mangutana nako kung taga asa ko. Moingon ko taga Misamis Oriental ang ilang balos nga tubag. Asa mana nga lugar? Sugod ato akong gipaningkamotan nga mailhan ang turismo mao nga kini ang atong flagship program.” Matud ni Emano kinsa kampante karon nga sa iyang pamunoan milambo ang turismo ug naila na.
Lakip sa gibuboan niini og milyones nga pundo ang Sapong Cold Spring, Alibuag Cold Spring, MisOr Botanical Garden, Sagpulon Falls, Agutayan White Island ug daghan pang uban.
Kalamposan usab alang niini ang kadaogan ni Miss Intercontinental 2021 Cinderella Obeñita nga sa pagdala niini sa pangalan sa lalawigan lakip Cagayan de Oro ang mga langyaw sa local ug international nahimong curious nga mosuroy sa lalawigan.
“Ang damgo sa probinsya hinay-hinay nakab-ot. If you invested in Cindy and you divide it in 365 days for the promotions that she has done for Philippines as a whole, not Misamis Oriental. I think utangan pata sa iya tungod kay she was promoting our country,” matud ni Governor Bambi.
(Si Gobernador Bambi Emano kauban ang Misamisnon nga si Miss Intercontinental 2021 Cindy Obeñital.)
Hangyo ni Emano sa mosunod mohulip kaniya nga unta dili pasagdan ang iyang nasugdan ug ipadayon.
Sa iyang kabahin ni Camiguin Governor JJ Romualdo gipaabot niini nga ang turismo sa Camiguin paspas na ang kalamboan ug buot niyang mapadayon kini.
“Ang battlecry namin is continuity of progress, yun ang gusto ko. Every administration nagpapalit tayo every six years, ang gusto ko dito sa Camiguin, sa Camiguin lang and of course, when I was Congressman then, I was really fighting for continuity of progress,” butyag ni Romualdo atol sa inagurasyon sa bag-ohay lang nga pagbukas sa bag-ong gi-develop nga Airport sa Camiguin.
TOURISM PLANS OF 2022 CANDIDATE
Niining nagkaduol na ang eleksyon ug nagsugod na usab ang pagbukas sa turismo, dili man maapektuhan ang padayon nga panginabuhian apan kung matapos ang eleksyon, dako ang posibilidad nga adunay impact niini sa turismo kung ang mosunod nga lider dili magpokos niini nga programa.
Sa lalawigan sa Camiguin kumpiyansa si Romualdo nga mapadayon kini kun mapili ang iyang anak nga kasamtangang Congressman nga mao si XJ Romualdo maoy magpapili sa iyang posisyon.
“Hindi naman ako nagmamadali pero gusto ko lang po ang probinsya sa Camiguin, generations to generations sasabihin we were on the right track. Making this building for the visitors, Camiguingnons coming in, balikbayans na taga Camiguin, makikita nila na iba na talaga, how much more we are preparing for the future of the province,” pamahayag ni Governor JJ Romualdo.
Gidugang sab niini nga puhon kon palaron pagka kongresista iyang iprayoridad ang ospital sa Camiguin nga ma upgrade alang sa mga turista ug Camiguingnon ug runway acquisitions.
Magpapapili pagka kongresista sa Camiguin nga mao si Atty. Homer Mabale nga maoy makaatbang ni Governor Romualdo niingon nga pila ka adlaw gikan karon iyang ibatbat ang mga plano niya sa turismo dihang gikuhaan og pamahayag sa NM Daily source.
Samtang sa Misamis Oriental adunay upat ka mga magpapili pagka Gobernador sa lalawigan sa Misamis Oriental nga gilangkoban nila ni Gingoog City Vice Mayor Peter Unabia, Cagayan de Oro Mayor Oscar Moreno, Mis Or 2nd District Congresswoman Juliette Uy ug ang Independente nga si Manuel Po.
Gibutyag ni Gubernatorial candidate Peter Unabia nga kung siya ang mapili pagka gobernador iyang suportahan ang turismo.
“I check pa nako kung unsa ang mga programs ni Gov (Bambi) atong I fully support pero ang direksyon nato nga goal-oriented tourism nga kinahanglan mo-income gyud ug makagenerate og employment,” matud ni Unabia sa uwahing interbyu kaniya sa NM Daily Source.
Ang magpapili pagka bise-Gobernador nga si Ayi Hernandez ubos sa Kaabag team ni Gubernatiorial Candidate Oscar Moreno namahayag nga duha ang iyang tutokan sa turismo sa lalawigan nga mao ang Eco-Tourism nga ipackage ang Mt. Balatukan ug Mt. Sumagaya ug apilon ang kabatan-onan sa pagprotektar sa kinaiyahan.
(Ang Vice Gubernatorial candidate nga si Ayi Hernandez ubos sa One MisOr One CdO team)
Samtang buot sab niini palamboun ang Agri-Tourism kon diin hatagan og insaktong makinarya ang mga mag-uuma nga plastar nga makatikad, mo-income ug sa umaabot ang ilang umahan mahimo nila kining pangayoan og entrance fee aron sila mokita.
Gipaabot sab niini nga aduna pay daghan kakulangon nga iyang hatagan og pagtagad aron molambo ang turismo sa Misamis Oriental.
“You can never attract a big number of tourists if your hospital system is not very good. You have to make sure that the provincial hospital is lone to provide better hospital services. You cannot invite a lot of tourist kon ang pinakabasihan nga panginahanglan absent, ang potable supply of water,” pamahayag ni Vice-Gubernatorial candidate Hernandez.
Sa katapusan gipaabot sa Department of Tourism Region 10 nga mapasalamaton sila kon ang usa ka opisyales dako ang suporta sa turismo.
“Kung ang atong opisyal dako og support sa Tourism ganahan ta. Advantageous kaayo, though it’s too early to tell but if not we will cross the bridge, respect the decision-making sa official. But as a Tourism office we will continue doing our vision to promote tourism,” pamahayag ni DOT-10 OIC Chief Tourism Operation Officer Decius Esmedalla.
—–
This story was produced by Stephanie Berganio as one of the grantees of the 2021 PPI Civic Journalism Fellowship on the Coverage of the Pandemic and the May 2022 Elections, with funding from the Hanns Seidel Foundation-Philippines.